نقشه راه عبور از بحران آب - وبلاگ سرمایه

به گزارش وبلاگ سرمایه، قانونی نانوشته در ارتباطات وجود دارد مبنی بر این که تکرار یک فاجعه از اهمیت آن می کاهد اما شرح شرایط خشکسالی و ورشکستگی آبی ایران فاجعه ای نیست که از فرط تکرار از مهم بودن آن کاسته گردد، چرا که این روزها شرایط آب به نوعی به مطالبه عمومی بدل شده است و ادامه همین فرایند باعث می گردد تا 20 سال دیگر آبی نداشته باشیم!

قصه خشکسالی و کم آبی در این سرزمین موضوع امروز و دیروز نیست و با توجه به قرارگیری ایران در کمربند گرم و خشک دنیا از صدها سال پیش چنین شرایطی وجود داشته اما هیچ گاه شرایط آب به چنین شرایط بحرانی نزدیک نبوده است.

دولت های مختلفی هم درگیر این بحران بوده اند و اقداماتی هم صورت داده اند اما آنچه در پیش روی ما در زمانه کنونی قرار گرفته نشان از ناکارآمدی فعالیت های انجام شده است، سؤال این است که با توجه به شرایط نامناسب موجود، اولویت دولت سیزدهم در این حوزه باید چه باشد تا بتوانیم کمی از هولناکی بی آبی فاصله بگیریم؟ در این گزارش کوتاه از بعضی کارشناسان این حوزه از همین اولویت ها پرسیده ایم. این که همه راهی که تا به امروز آمده ایم به کنار، این روزها باید چه کنیم تا کمی از شرایط ناگوار پیش رو دور شویم.

لیست اولویت های دولت آینده در زمینه مدیریت منابع آبی آن هم با توجه به خشکسالی های پیش روی این سرزمین شامل راه چارههایی است که به شکل قابل توجهی در دو دهه اخیر هم در رابطه با آن حرف زده شده است، به این معنا که اولویت ها حداقل در این بازه زمانی تغییرات چندانی نکرده است.

مهری اکبری، استادیار گروه آب و هواشناسی دانشکده علوم جغرافیایی دانشگاه خوارزمی از کارشناسانی است که باور دارند برای بهبود شرایط مان در این زمینه باید دست به تغییراتی بنیادین زد.

او در رابطه با اولویت های دولت سیزدهم در این حوزه نظر درخور توجهی دارد. اکبری معتقد است اولویت ابتدایی دولت باید مبتنی بر تغییر نگرش کلی در این حوزه باشد، به این مفهوم که از اساس نگرش به این حوزه را در سیاست های اتخاذ شده باید تغییر بدهیم.

مهری اکبری به جام جم می گوید: شاید بدیهی باشد اما اعتقاد دارم هنوز سیاستگذاران این حوزه باوری به این ندارند که منابع آبی ایران در حال اتمام است. باید در ابتدای این راه این واقعیت را بپذیرند که برای مدیریت منابع آبی کشور احتیاج به یک برنامه ریزی مبتنی بر واقعیت موجود داریم.

لیست اولویت های استادیار گروه آب و هواشناسی دانشکده علوم جغرافیایی دانشگاه خوارزمی شامل موارد مختلفی است اما درصدر این لیست سازگاری با تغییرات اقلیمی قرار گرفته است. آن طور که او می گوید: مهم ترین پیامد تغییرات اقلیمی افزودن بر رخدادهایی همانند خشکسالی و ترسالی های شدید، بارش های سیل آسا، گرمای شدید و موج سرمای غیرعادی است. همه این موارد محصول مخاطره اصلی یعنی تغییرات اقلیمی است که باید اولویت ابتدایی دولت آینده باشد.

بحث سازگاری آن طور که مهری اکبری می گوید می تواند به اسم یک اولویت مهم و البته به باور او مفید در این حوزه عمل کند. بحثی که حداقل در دو دهه اخیر در اغلب پژوهش های انجام شده در رابطه با خشکسالی نامی از آن به میان نیامده است. به اعتقاد اکبری هر چقدر اقتصاد ضعیف تری داشته باشیم به مفهوم این است که در برابر تغییرات اقلیمی بی سلاح تر هستیم به همین علت باید با توجه به مفهوم سازگاری به توانمندسازی جوامع بومی و بهره برداران اصلی منابع آبی بپردازیم.

اعتماد به آبخیزداری و مدیریت مصرف

موضوع باور به شرایط موجود در کلام دیگر کارشناس این حوزه یعنی عبدالعلی قبادی هم تکرار می گردد. این کارشناس حوزه آب هم معتقد است هر تصمیمی در شرایط کنونی باید معطوف به داشته های کنونی منابع آبی مان گرفته گردد اما خروجی راه چاره قبادی در این زمینه با آنچه مهری اکبری می گوید فرق دارد، در حالی اکبری از بحث سازگاری با تغییرات اقلیمی به واسطه پذیرش شرایط موجود حرف می زند که عبدالعلی قبادی می گوید اولویت باید بر مبنای مدیریت صحیح مصرف بنا گردد.

او به جام جم می گوید: اولویت دولت آینده همانند دیگر دولت های گذشته در این زمینه باید به موضوع مدیریت مصرف بپردازد. به این مفهوم که باید منطبق بر واقعیت موجود بهره برداران اصلی آب را توجیه کند که چاره ای جز مدیریت مصرف آب برای ما وجود ندارد. به اعتقاد او اولویت های دیگری همانند دیپلماسی آب یا تغییر شیوه کشاورزی در ایران ذیل همین مفهوم کلی مدیریت مصرف آب قرار می گیرد.

قبادی بعلاوه توجه به دانش آبخیزداری را یکی از راه چارههای موثر در این زمینه می داند. او معتقد است: حوضه آبخیز یک واحد یکپارچه از بالادست تا پایین دست است و باید میان آن توازن و تعامل وجود داشته باشد. ایجاد تعادل میان حوضه ها به واسطه توجه به دانش آبخیزداری شکل می گیرد و همین اعتماد به آبخیزداری می تواند به اسم اولویتی مهم در دولت آینده مطرح باشد.

تشکیل وزارت آب و منابع طبیعی

دانش آبخیزداری حالا در کلام کارشناسان آب راه چاره کارآمدی اسم شده است، پیش از این هم در گزارش هایی روزنامه جام جم به اهمیت این دانش در شرایط کنونی شرایط آبی ایران پرداخته بود. هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل ها هم اولین اولویت دولت سیزدهم در زمینه بحران آبی پیش رو را معطوف به مدیریت حوضه های آبخیز می داند و معتقد است دولت پیش رو باید مدیریت جامع حوضه های آبخیز را جایگزین حکمرانی تک بعدی آب کند.

این نکته ای است که در صحبت های مهری اکبری هم به چشم می خورد. او هم معتقد است اساس حاکمیت آب در ایران اشتباه بوده و موضوع حکمرانی آبی بیش از آن که سیاسی و به نوعی از بالا به پایین باشد موضوعی اجتماعی و فرهنگی است و گره آن هم باید با راه چارههای اجتماعی باز گردد.

هوشنگ جزی دومین اولویت مهم دولت آینده در حوزه منابع آب را تشکیل وزارتی برای آب می داند. او به جام جم می گوید: اولویت مهم دیگر تشکیل وزارت آب و منابع طبیعی و محیط زیست به وسیله جداسازی آب از وزارت نیرو و جداسازی سازمان جنگل ها از وزارت جهاد کشاورزی است. هر چند این اتفاق در نظام حاکمیتی ایران احتمالا سخت و سخت است اما مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل ها باور دارد شرایط کنونی احتیاجمند این جراحی و جداسازی هاست.

ادغام شوراهای عالی موازی مانند عشایری، آب و... و ایجاد شورای عالی مدیریت جامع حوضه های آبخیز، برنامه ریزی و تامین بودجه برای منابع مالی و انسانی لازم جهت اقدامات آبخیزداری با هدف حفاظت خاک، کنترل فرسایش، مدیریت رسوب، کنترل سیلاب، افزایش نفوذ آب در سفره های زیرزمینی و اقدام قاطع و بدون ملاحظه با هر گونه تغییر کاربری اراضی و به خصوص ممنوعیت مطلق در اراضی بحرانی و حساس به سیل، زمین لغزش و فرسایش از دیگر اولویت هایی است که به نظر هوشنگ جزی، دولت سیزدهم باید به آنها بپردازد.

تغییر در نظام حکمرانی آب

در میان کلام هر سه کارشناس می توان اشتراکات پررنگی هم دید و یکی از فصل های مشترک نظرات همه این کارشناسان شیوه مدیریت منابع آب در ایران است. این نکته را نه امروز و در میانه حرف های آنها که در گذشته و در نگاه بسیاری از دوستداران و متخصصان این حوزه هم می شد دید. بسیاری معتقدند شرایط نابسامان امروز در زمینه بحران آبی تا 80 درصد محصول سوءمدیریت در این زمینه است. اگر به قوانین این حوزه در 20 سال گذشته نگاهی بیندازیم، می توانیم به صحت گفته های این کارشناسان در رابطه با سوءمدیریت در زمینه مدیریت آب ایمان بیاوریم.

مهری اکبری، استادیار گروه آب و هواشناسی دانشکده علوم جغرافیایی دانشگاه خوارزمی معتقد است شیوه مدیریت ما در این حوزه حداقل در دو دهه اخیر نشان می دهد بخش قابل توجهی از این ناکارآمدی تصمیمات را باید پای سوءمدیریت ها بنویسیم.

او به جام جم می گوید: نگاه جامعی بر این حوزه وجود نداشته و حتی وقتی برنامه های بلندمدتی هم نوشته شده با تغییر مدیران یا متوقف مانده یا دستخوش تغییرات شده است. اساسا بدنه نظام مدیریتی در ایران از جمله در حوزه محیط زیست این گونه بوده که با تغییر مدیران همه چیز در چرخه تکرار و تغییر می افتد.

فارغ از بازه کوتاه تصمیم ها، نقد دیگر این کارشناس در حوزه مدیریتی یکی از همان اولویت های مدنظر اکبری برای دولت آینده هم است.

او می گوید: ما همیشه در این حوزه دوست داشتیم مبارزه کنیم! از نام ستادها و قوانین و لوایح موجود هم این تفکر معین است. ما به جای مدیریت پیشگیری یا آنچه این روزها دنیا در پی آن است یعنی بحث سازگاری، همیشه در حال مدیریت بحران و مبارزه ایم.

هوشنگ جزی هم به مدیریت منابع آبی اشاره های پررنگی دارد؛ او که از اساس معتقد است حکمرانی آبی باید تغییر کند به جام جم از نقش مردم به اسم بهره برداران اصلی منابع طبیعی ایران می گوید.

جزی این نکته را جزو یکی از اولویت های مهم دولت آینده در این زمینه می داند و می گوید: هر برنامه و پروژه ای بایست دارای دو پیوست مالی و اجتماعی باشد که در آن با روش های مشارکت مدارانه نظرات و پیشنهادهای مردم و نقش آنان در طول مطالعه، برنامه ریزی، طراحی و اجرا معین و شفاف باشد.

معین تکلیف با آب

اولویت های دولت آینده در زمینه آب در کلام حجت میان آبادی، پژوهشگر دیپلماسی آب شامل لیستی جامع است. او معتقد است بخشی از مهم ترین محورهایی که دولت آینده در مواجهه با چالش های روزافزون دنیای آب ومحیط زیست باید تکلیف خود را با آنها معین کند، عبارتند از صندلی عدالت در سیاستگذاری آب و محیط زیست، تحقق اصول حکمرانی خوب از جمله شفافیت، مسوولیت پذیری و پاسخگویی، مساله تعارض منافع در حوزه آب و محیط زیست با اقتصادسیاسی پنهان چند 10هزارمیلیارد تومانی در سال و البته معین رویکرد تعادل در سیاستگذاری ها و برنامه های دولت در حوزه آب با توجه همزمان به امنیت غذایی، امنیت آبی، امنیت زیست محیطی، امنیت انرژی و امنیت مالی اجتماعی.

میان آبادی به جام جم می گوید: دولت آینده باید تکلیفش را در سیاستگذاری در حوزه های آب، کشاورزی، محیط زیست، صنعت و انرژی معین کند. هر چند ارائه مجموعه عوامل و اولویت برای چالش های مساله بدخیم آب به صورت قطعی امکان پذیر نیست اما عمده چالش های مهم حوزه آب یا در ذیل این عوامل هستند یا معلول این عوامل .

اشاره دیگر این پژوهشگر دیپلماسی آب به حوزه سیاستگذاری است، اشاره ای که مصداق آن را به صورت فراوان می توان در این زمینه به چشم دید. او می گوید سیاستگذاری شامل دو مرحله کلی طراحی سیاست و اجرای سیاست می گردد. میان آبادی شرح می دهد: به صورت عمده، بیشترین تمرکز سیاستگذاران و نهادها و مراکز سیاستگذاری به مرحله طراحی سیاست محدود می گردد. درحالی که اجرای سیاست یکی ازمهم ترین مراحل و درعین حال سختترین مرحله سیاستگذاری است.

او به جام جم می گوید: مکرر این گزاره غیر علمی را شنیده اید که ما در کشور قانون خوب زیاد داریم اما اجرا نمی شوند. بدون شک این گزاره از نظر علمی غلط است، چراکه سیاست و قانونی که به درستی به مکانیزم های اجرا (مرحله دوم سیاستگذاری) نپرداخته باشد و در مرحله اجرا به مسائل متعدد خورده و متوقف گردد، سیاستگذاری صحیحی نیست.

میثم اسماعیلی - جامعه / روزنامه وبلاگ سرمایه